Interview met Marjolein van Egmond, hoogleraar Oncologie en Ontsteking, lid van de vakgroep Heelkunde en hoofd van de onderzoeksgroep Ontsteking en Kanker.

“Biologisch onderzoek is fascinerend. Het is eigenlijk een grote puzzel waar je eerst alleen een paar stukjes van ziet. Op het moment dat je die puzzelstukjes tot een geheel kunt maken, dat je ziet hoe alles in elkaar past, dan is het of je opeens het licht ziet. Achteraf ziet het er dan eigenlijk heel logisch uit, maar de manier waarop het allemaal in elkaar zit had je zelf nooit kunnen bedenken. Dat gaat ons voorstellingsvermogen gewoon te boven.

Onze onderzoeksgroep kijkt naar antistoffen, die ons lichaam normaal gesproken maakt in reactie op infecties. We onderzoeken hoe we die kunnen inzetten tegen kanker. Wij kijken dan met name naar de antistof IgA, die het meeste voorkomt in slijmvliezen.

Antistoffen werken doordat ze zich gericht binden aan ongewenste indringers, bijvoorbeeld aan een bepaalde bacterie of parasiet. Daarmee maken ze de indringers aantrekkelijk voor neutrofielen. Dat zijn cellen die vol gifstoffen zitten die deze micro-organismen kunnen doden. Neutrofielen doen dus het eigenlijke opruimwerk en dat doen ze ook zonder antistoffen in de buurt. Maar als zo’n bacterie of parasiet wél aan een antistof gebonden is, kunnen de neutrofielen hem veel effectiever vernietigen en trekken ze ook nog eens nieuwe neutrofielen aan. Dan ontstaat er een kettingreactie en wordt de infectie snel bestreden. Ik zeg altijd dat antilichamen werken als een ‘lekker sausje’ voor de neutrofiel. Dus als een indringer gekoppeld is aan een antilichaam en er komt een neutrofiel langs, dan denkt die ‘ha, een lekker hapje!’ en pakt ‘m.

Bij immuuntherapie probeer je dit mechanisme te gebruiken tegen kankercellen. Kanker is zo lastig te bestrijden omdat het ontstaat uit cellen van het eigen lichaam. Ze zien er daarom maar een béétje anders uit dan ‘normale’ cellen. En het probleem met die neutrofielen is dat ze zo tjokvol met gifstoffen zitten, dat ze ook gezond weefsel kapot kunnen maken. We kijken dus of er iets op de kankercel zit wat ‘m onderscheidend maakt, waardoor we zo specifiek mogelijke antistoffen kunnen ontwikkelen. Zodat alléén de kwaadaardige cellen eruit gevist worden en gezond weefsel behouden blijft.

Op dit moment werkt antilichaamtherapie het beste bij B-celkanker, een vorm van leukemie. Daarnaast lijken nu melanoom en longkanker het meest kansrijk voor de behandeling met immuuntherapie. Dat zijn vormen van kanker die veelal ontstaan door schade van buitenaf, bijvoorbeeld door uv-straling en roken. Dit veroorzaakt dna-schade, en hoe meer mutaties in het dna, hoe meer ‘anders’ de cel wordt. En dus ook hoe meer hij zich onderscheidt, waardoor we antistoffen kunnen produceren met een redelijke specificiteit. Tot slot doen we ook klinisch onderzoek met patiënten die lijden aan dikkedarmkanker. Zij krijgen rondom de operatie een extra ‘shot’ antilichamen, die kankercellen die tijdens de operatie per ongeluk in het bloed terechtkomen, kunnen binden.

Maar het systeem is eigenlijk nóg ingenieuzer. Om terug te komen op antistof IgA: wij hebben ontdekt dat het ontzettend actief is en veel méér doet dan men aanvankelijk dacht. IgA wordt in de weefsels geproduceerd en over het epitheel van de darmwand in de darmholte gebracht. Daar wordt er dan een eiwit aan toegevoegd dat binding van neutrofielen juist blokkeert. Zodat in de darm zelf geen grote ontstekingsreacties plaatsvinden. Veel bacteriën die daar zitten hebben we namelijk ook nódig. Maar als dezelfde bacterie in het weefsel rondom de darm terechtkomt en door IgA gebonden wordt, is dat eiwit er niet en kunnen neutrofielen hem wél binden en vernietigen. En bereiken bacterie-en-antilichaam per ongeluk de lever, via de poortader, dan zijn dáár weer gespecialiseerde cellen die ze alsnog gericht vangen en opruimen.

Het is dus een drietrapssysteem. Onze afweer is per locatie in het lichaam op microniveau afgestemd - echt geniaal, het zit zó knap in elkaar. Daar raak je echt aan het mysterie van het leven, vind ik.”

Fotografie: Edridge Fotografie