Spinozapremie inzetten voor wetenschap én kunst

Naast de Utrechtse hoogleraar economie Bas van Bavel, de Delftse hoogleraar quantumfysica Ronald Hanson en de Groningse hoogleraar sterrenkunde Amina Helmi, is Yvette van Kooyk dit jaar één van de laureaten die een Spinozapremie van 2,5 miljoen euro ontvangen van NWO. Van Kooyk ontvangt de premie voor haar baanbrekende werk aan de rol van suikermoleculen in de immunologie.

‘Lange tijd hebben we gedacht dat eiwitten sturend waren in de afweer tegen ziekten’, legt Van Kooyk uit. ‘Inmiddels weten we dat speciale suikermoleculen op die eiwitten, de glycanen, bepalen of de afweer in actie komt tegen een eiwit of niet. Rond de eeuwwisseling ontdekten wij dat die suikers herkend worden door receptoren op bepaalde immuuncellen, de zogeheten dendritische cellen. Die tasten hun omgeving af, op zoek naar de suikers op binnendringende micro-organismen, of op onze eigen weefsel. Inmiddels zijn er verschillende praktische toepassingen gevonden voor dit onderzoek.’

‘De glycanen spelen nu al een – deels experimentele – rol in de diagnostiek van verschillende vormen van kanker. Door naar de specifieke samenstelling van de suikermoleculen te kijken in een tumorbiopt, kunnen we in het lab zien of de lokale afweer onderdrukt is. Daarmee kunnen we ook voorspellen of de betreffende tumor makkelijk zal uitzaaien en hoe hij mogelijk zal reageren op immuuntherapie. Deze match hebben we al kunnen maken voor verschillende vormen van alvleesklierkanker. Nu zijn we dat aan het uitbreiden naar borst- en longkanker. In het suikerprofiel zoeken we nu ook informatie over de ziekteprognose: zal een tumor wel of niet gaan uitzaaien? Dat soort informatie zit in het suikerprofiel opgesloten, ook al zit veel van dit onderzoek nog in het translationele stadium; het vertalen van het laboratorium naar de patiënt. De farmaceutische industrie is al wel geïnteresseerd in dit werk.’

Naast diagnostiek, willen Van Kooyk en collega’s de kennis over suikers op de cellen ook inzetten voor therapie. ‘Dan moet je in twee richtingen denken. Enerzijds kan je het immuunsysteem sturen door met de suikers immuuncellen te activeren om tumoren aan te vallen. Anderzijds zijn er suikers die de immuuncellen actief onderdrukken. Bij allergieën of auto-immuunziekten zou je dus kunnen proberen de overdreven actieve afweer met een aangepast suikersignaal tot rust te manen.’

Van Kooyk wil de Spinozapremie van NWO gaan gebruiken om haar internationaal gewaardeerde onderzoek nog meer vleugels te geven. ‘Dat is overigens tot groot verdriet van één van mijn kinderen’, voegt ze daar lachend aan toe. ‘Die dacht dat we nu miljonair waren geworden.’ Maar behalve aan wetenschappelijk onderzoek wil de hoogleraar een belangrijk deel van de premie ook aan kunst gaan besteden: kunst om de immunologie wat beter tussen de oren van het publiek te brengen. Wat dat betreft heeft Van Kooyk ook recht van spreken. Met de film Glycotreat won haar team vorig jaar op het filmfestival van Cannes de eerste prijs in de categorie Wetenschap. ‘Met een deel van het Spinozageld wil ik koppels maken van gerenommeerde immunologische wetenschappers uit Nederland met kunstenaars. Dat kan een schilder zijn, maar ook een cineast, een beeldhouwer of om het even welke andere kunstenaar. Die kunstenaar wil ik dan een toegankelijk werk laten maken dat geïnspireerd is op het werk van de wetenschapper. Hoe mooi zou het zijn om vervolgens, met die “immunologische kunst” bij een volgende editie van de Internationale Dag van de Immunologie, op 29 april een mooie expositie van te maken, met een educatieve catalogus? Ik wil dat mensen zich na het bezoeken van zo’n tentoonstelling realiseren wat de afweer in grote lijnen doet. Dat het een systeem is waar een dokter in zekere zin aan knoppen kan draaien om een te actieve afweer in het geval van allergie of auto-immuunziekten een tandje zachter te zetten. En dat we ook meer en meer in staat zijn om die afweer, via de suikersignalen, een tandje harder te laten werken in het geval van steeds meer verschillende tumoren.’

Fotografie: Mark Horn